कोथिंबीरीपेक्षा धण्यात जास्त नफा, अशी करा लागवड | Cultivation of Coriander Seeds
किसानवाणी | मसाला बियाण्यांच्या पिकांमध्ये मेथी, सोप, धणे, शेपू, ओवा, जिरे, सोवा, काळेजिरे, अनिसे, कसुरी मेथी ही काही महत्वाची मसाला बियाणे पिके आहेत. भारतात जवळपास 19 मसाला बिया पिके घेतली जातात. परंतु तुलनात्मकदृष्ट्या त्यांचे क्षेत्र कमी असल्याने ही दुय्यम पिकात मोडली जातात.
वरील मसाला बियाणे पिकातील धणे हे महत्वाचे पीक असून अॅपिअसी कुटुंबातील आहे. धणे किंवा कोथींबीर या पिकांना भारतात व भारताबाहेर वर्षभर मागणी असते. याच्या पानांचा (कोथंबीर) वापर जेवणात किंवा जेवणाच्या थाळीचे सौंदर्य वाढविण्यासाठी तसेच चवीमध्ये वेगळेपणा आणण्यासाठी केला जातो.
Cultivation of Coriander Seeds
धणे हे पीक उष्णकटीबंधीय प्रदेशात येते. धण्याच्या उत्पादनासाठी पीक फुलावर असताना वातावरण कोरडे व थंड असणे गरजेचे आहे. या पिकाच्या लागवडीकरिता कुठल्याही प्रकारची जमीन चालते. परंतु कोरडवाहु पिक पद्धतीमध्ये हे पिक फक्त भारी जमिनीत घेणे फायद्याचे ठरते. कारण फुलोरावस्थेत पाणी धरून ठेवणारी व उपलब्ध करून देणारी जमिनच या पिकाकरिता निवडणे गरजेचे आहे.
रब्बी हंगामातील कोरडवाहू क्षेत्रात धण्याच्या लागवडीकरिता जमीन तयार करताना जमिनीतील ओलावा निघुन जाणार नाही यांची काळजी घ्यावी. धणे पिकाच्या उत्पादनाकरीता विदर्भातील हवामानाचा विचार करता रब्बी हंगामात या पिकाची लागवड केल्यास अतिशय चांगल्या प्रतीचे उत्पादन मिळत असल्याचे दिसून आले आहे.
धणे पिकासाठी महत्वाच्या जाती
धणे पिकाच्या अधिक उत्पादनाकरिता राष्ट्रीय मसाला बियाणे संशोधन केंद्र, अजमेर, राजस्थान या केंद्र शासनाच्या अधिनस्त असणाऱ्या संस्थेने आणि भारतातील कृषि विद्यापीठांनी खालील जातीचे प्रसारण केले आहे.
एसीआर – १ – ही राष्ट्रीय मसाला बियाणे संशोधन संस्था, अजमेर येथुन २००६ मध्ये प्रसारीत केलेली जात आहे. ही जात कोथींबीरीची पाने व धणे निर्मीतीकरीता वापरता येते. धण्याचे बी गोलाकार असून मध्यम आकाराचे आहे. या बियामध्ये ०.५ ते ०.६ टक्के तेलाचे प्रमाण आढळून आले. भुरी व काळा दाणा या रोगास प्रतिबंधक आहे.
आरसीआर – ४३६ – कृषी महाविद्यालय, जोबनेर, राजस्थान यांच्याकडुन १९९५ मध्ये निवड पद्धतीने विकसित केलेली जात आहे. ही कोरडवाहू पध्दतीने लागवडीस योग्य जात आहे. १००० दाण्याचे वजन १० ते १३ ग्रॅम असून लवकर तयार होणारा (९०-११० दिवस) वाण आहे. हेक्टरी १४ ते १६ क्विंटल उत्पादन देणारा वाण म्हणुन प्रसिध्द आहे.
जीसीआर – २ – जागुदान (गुजरात) येथील अखिल भारतीय समन्वयीत मसाला बियाणे संशोधन प्रकल्पातुन २००७ मध्ये निवड पध्दतीने ही जात प्रसारित करण्यात आली आहे. कोरडवाहू पिक परिस्थितीत लवकर लागवडीकरिता (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर) ही अतिशय महत्वाची जात आहे. साधारणपणे ११०-११५ दिवसात तयार होणारी आणि हेक्टरी १४ ते १६ क्विंटल उत्पन्न देणारी जात आहे.
धणे लागवडीसाठी बिजप्रक्रिया महत्वाची
धणे लागवडीकरिता लागणारे बियाणे, जमिनीचा प्रकार, बियाण्याचा आकार, लागवडी वेळी जमिनीतील ओलाव्याचे प्रमाण (ओलित किंवा कोरडवाहू क्षेत्र) यावर अवलंबुन असते. ओलितासाठी १०-१२ किलो प्रति हेक्टरी आणि कोरडवाहू क्षेत्रासाठी २० किलो प्रति हेक्टरी याप्रमाणे बियाणे लागते. लागवडीपूर्वी धने बियाण्यास रगडुन घेऊन बियाण्याचे दोन भाग होतील ही काळजी घ्यावी. यानंतर थायरम २ ग्रॅम प्रती किलो बियाणे + ४ ग्रॅम ट्रायकोडर्मा प्रति किलो बियाणे चोळून घ्यावे.
धणे लागवडीची पध्दत
सर्वसाधारणपणे धणे उत्पादन करण्यासाठी या पिकाचा कालावधी १२० ते १३० दिवस असल्याने या पिकाची लागवड पेरीव पध्दतीने करावी. त्यासाठी दोन ओळीतील अंतर ६० से. मी. (जमीनीचा मगदूर बघून) ठेवावी. भारी जमिन असल्यास हे अंतर ७५ से.मी. पर्यंत ठेवावे.
टोकण पद्धतीने धणे लागवड करता येते, त्यासाठी दोन ओळीतील अंतर ६० सें.मी.; दोन झाडातील अंतर ४५ सें. मी. ठेवावे. लागवड करताना खोली २.५ से.मी. पेक्षा जास्त ठेवू नये.
धणे पिकासाठी पाणी व्यवस्थापन
ओलिताखालील धणे लागवडीसाठी भारी जमिनीत ३ ओलीत आणि हलक्या जमिनीत ५ ते ६ ओलिताची गरज आहे. परंतु फुलोरावस्था, बिजधारणा अवस्थेत पाण्याचा ताण पडणार नाही याची काळजी घ्यावी.
धणे पिकासाठी खत व्यवस्थापन
धणे हे पिक खत व्यवस्थापनास अतिशय चांगला प्रतिसाद देते. लागवडीपूर्वी २० टन चांगले कुंजलेले शेणखत प्रति हेक्टरी द्यावे. सोबतच रासायनिक खतांची ६०:३०:३० क्विंटल नत्र, स्फुरद आणि पालाश प्रति हेक्टरी शिफारस करण्यात आलेली आहे. अर्धा नत्र आणि पूर्ण स्फुरद व पालाश ही खते फुलोरावस्थेत द्यावी. उर्वरित अर्धा नत्र धण्याची दुधाळ अवस्था असताना द्यावा.
धणे पिकाचे उत्पन्न/काढणी
लागवडीपासुन धणे काढणीपर्यंत जातपरत्वे १०० ते १५० दिवसांचा कालावधी अपेक्षित आहे. कोरडवाहू पिक परिस्थितीमध्ये ६ ते ७ क्विंटल प्रति हेक्टर तर ओलित व्यवस्थापनाअंतर्गत १० ते १२ क्विंटल प्रति हेक्टर उत्पादन अपेक्षित आहे. सर्वसाधारणपणे धणे पिकाची काढणी बियांना तपकीरी रंग येण्याच्या अवस्थेत करतात. यासाठी धण्याच्या पेंड्या बांधून सरळ उन्हात न ठेवता सावलीमध्ये सात ते आठ दिवस साठवून ठेवतात व नंतर काठीने बदडून बियाणे वेगळे करतात किंवा आधुनिक मळणी यंत्राद्वारे धण्याचे बियाणे वेगळे करता येते. बाजारपेठेत हिरव्या रंगाच्या धण्यास अधिक भाव मिळत असल्याने, या पिकाची काढणीची अवस्था अत्यंत महत्त्वाची आहे.
राष्ट्रीय मसाला बियाणे संशोधन संस्था, अजमेर यांचे शिफारशीनुसार धण्याच्या बियामधून दूधासारखा पांढऱ्या रंगाचा चिकट पदार्थ बोटाने दाबल्यानंतर निघण्याच्या अवस्थेत या पिकाची कापणी करून त्यांच्या पेंड्या/जूड्या बांधतात व त्यानंतर झाडांच्या मूळ्या वरच्या दिशेने ठेवून या पेंड्या/जूड्या दोन ते तीन आठवडे लटकवून ठेवतात व नंतर त्याची मळणी केली जाते. म्हणजे बाजारपेठेत अपेक्षित असणारे हिरव्या धन्याचे उत्पादन मिळते.
धणे पिकावरील प्रमुख रोग
१) भुरी : हा धण्यावरील महत्वाचा बुरशीजन्य रोग आहे. हा कोथिंबीरीच्या पानावर व कोवळ्या फांद्यावर पांढऱ्या पट्ट्याच्या स्वरूपात आढळून येतो.
उपाय :
अ) पाण्यात मिसळणारी गंधकाची भुकटी २५ किलो प्रति हेक्टरी फवारणी करावी.
ब) लागवडीपूर्वी धणे बियाण्यास थायरमची बिजप्रक्रिया करावी.
२) मर : धण्याच्या पिकातील कोवळी झाडे या रोगास बळी पडतात. हा बुरशीजन्य रोग आहे. झाडाची पाने पिवळी पडून नंतर फांद्या पिवळ्या पडतात आणि काही कालावधीतच रोपे मरतात.
उपाय :
अ) लागवडीपूर्वी बियाण्यास थायरमची बीजप्रक्रिया करावी.
ब) धणे बियाण्यास ट्रायकोडर्माची ४ ग्रॅम प्रति किलोप्रमाणे प्रक्रिया करावी.
धणे पिकावरील प्रमुख किडी
मावा : धने पिकावर प्रामुख्याने मावा ही कीड आढळते. ही किड पाने, फुले व फळांमधील रस शोषण करते. या किडीचा जास्त प्रार्दुभाव झाल्यास उत्पादनात ५० टक्क्यांपर्यंत घट होते.
उपाय :
अ) किडींची लक्षणे दिसताच निंबोळी अर्काची ५ टक्के तीव्रतेची फवारणी करावी.
ब) इमीडाक्लोप्रीड या किटकनाशकाची ०.००५ टक्के तीव्रतेची फवारणी करावी.